Çok Kriterli Karar Verme (ÇKKV), Karar Biliminin bir alt dalını oluşturan ve farklı yaklaşımları bünyesinde barındıran bir yöntemler bütünüdür. ÇKKV, karar sürecini kriterlere göre modelleme ve karar vericinin süreç sonunda elde edeceği faydayı enbüyükleyecek şekilde analiz etme sürecine dayanır. Örnek olması açısından bir ev satın alma kararı sürecinde olduğunuzu düşünün. Size satın alabileceğiniz iki ev alternatifini fiyat ve ev yüzölçümü gibi iki kritere göre değerlendirip karar vermeniz istensin. Böyle bir karar probleminde herhangi bir karar verme yöntemine başvurmaksızın basit bir mukayese ile size maksimum faydayı sağlayacak (en az fiyat ile en geniş yüz ölçümüne sahip ev) alternatifi seçmeniz mümkündür. Ancak yüzleştiğiniz ev satınalma problemini gerçek hayata uyarlayacak olursak alternatif sayısının 2’den çok daha fazla olacağını ve ev satın alma sürecinde dikkat etmeniz gerek kriter sayısının çok daha fazla olacağını öngörebilirsiniz. Bu durumunda etkin bir karar vermek üzere mantıksal sınamalar yapmanız mümkün olmayacak, sezgileriniz ile karar vermeniz ise çok verimli sonuçlar elde etmenize olanak sağlamayacaktır. Böyle bir durumda karar sürecinize destek olacak bilimsel bir karar destek sisteminden faydalanmak, karar süreci sonucunda etkin bir çıktı elde etmenizi mümkün kılacaktır. Yukarıda basit bir örnek üzerinde izah edilen karar problemi gerçek hayatta bilhassa işletmelerin karar süreçlerinde daha kompleks, sonuçlandığında katlanılacak maliyet bakımından daha hayati bir hal almaktadır. Bu tip karar problemlerinde kullanılmak üzere önerilmiş olan ÇKKV yaklaşımları, birbiri ile çatışan birden fazla kriteri karşılayan olası “en iyi/uygun” çözüme ulaşmaya çalışan yaklaşım ve yöntemlerden oluşmaktadır. En iyi çözüm karar süreci sonucunda alınacak karar ile faydanın en büyük ya da maliyetin en küçük olmasını ifade etmektedir. Karar vericiler, bu tür problemlerin üstesinden gelmede çok kriterli karar verme tekniklerinden faydalanarak deterministik dolayısıyla daha etkin kararlar verebilmektedirler. ÇKKV hayatın her alanında ve her düzeyde sıklıkla başvurulan bir yöntemler bütünüdür. ÇKKV yöntemleri ile kullanılarak etkin karar verme süreçleri işletebilmek üzere aşağıdaki adımlar izlenebilir.

Amaç yada amaçların belirlenmesi

Karara bağlanması beklenen sorunun doğru bir şekilde tespit edilmesi ve karar sürecinin yönlendirilmesi için amaç ya da amaçların doğru belirlenmesi önemlidir. Karar probleminin modellenmesinde kritik öğe doğru amaç ya da amaçların belirlenmesine bağlıdır. Belirlenen amaca göre karar problemi şekilledirilecek, amaca hizmet edecek kriterler ve alternatifler bu doğrultuda belirlenecektir. Amaçların karar probleminde etkin kullanılabilmesi için açık şekilde belirlenmiş, ulaşılabilir, gerçekçi ve ölçülebilir olması gerekmektedir. Grup karar verme söz konusu ise amacın üzerinde uzlaşılmış olmasına dikkat edilmelidir.

Kriterlerin belirlenmesi, kriter setinin oluşturulması

Amaç ya da amaçlar belirlendikten sonraki adımda kriterlerin belirlenmesi ve kriter setinin oluşturulması gerekmektedir. Kriterler amaçlara ulaşmada alternatiflerin değerlendirilmesinde kullanılan karar bileşenleri olduğu için kriterlerin belirlenmesinde titiz davranılması gerekmektedir. Karar problemine dahil edilen her bir kriterin karar sürecinde etkili olduğu kadar problemde ele alınmayan kriterlerin de karar çıktısında dolaylı bir etkisi olduğu bilinmelidir. Ayrıca kritlerin amaca katkı yönünün belirlenmeside üzerinde durulması gereken bir husustur. Öyleki kriterlerin bir kısmı fayda bir kısmı ise maliyet niteliğine sahip olabilir. Örnek ev satınalma karar problemini tekrar inceleyecek olursak kriterler arasında yer alan fiyat kriterinin maliyet, yüz ölçümü kriterinin ise fayda niteliğine sahip olduğunu görebilir. Diğer bir ifade ile bir ev satın alırken mümkün olan en küçük düzeyde bir fiyat (en düşük maliyet) amaca olumlu katkı sağlarken, yüzölçümü kriterinde ise bu durum en yüksek ölçümüne (en yüksek fayda) sahip evin tercih edilmesinin amaca olumlu katkı sağlamak şeklinde sonuçlanmaktadır.

Kriterlerin karar vermede etkin kullanılabilmesi için bir kriterin sahip olması gereken özellikler aşağıdaki başlıklarda incelenebilir.

Kapsayıcılık: Kriterin karar probleminde ulaşılmak istenen amaca hizmet edecek kapsayıcılıkta olması gerekmektedir. Ayrıca değerlendirmeye konu olacak alternatiflerin her birini temsil edecek oranda kapsayıcı olması beklenmektedir. Ev satınalma örnek problemini ele aldığımızda fiyatın kriter olarak kullanılabilmesi için tüm ev alternatiflerinin fiyatlarının belirli olması gerekmektedir. Alternatifler arasında yer alan bir eve ait fiyat bilinmiyorsa, fiyat kriteri kapsayıcılık özelliğini taşımıyor demektir.

Ölçülebilirlik: Kriterlerin karar probleminde etkisinin hesaplanabilmesi için kriterin ölçülebilir olması gerekmektedir. Daha önceki tanımlarda bahsedildiği üzere kriterler sayısal olabileceği gibi sayısal olmayan türde de olabilir. Sayısal kriterlerin ölçülebilirliği aşikarken, sayısal olmayan kritelerin ölçülebilirliğini sağlamak üzere literatürde çeşitli ölçekler kullanılmaktadır. Bariz bir örnek olması bakımından subjektif değerlendirmelerin yer aldığı kriter ölçümlerinde dilsel ölçeklerin sıklıkla kullanıldığı bilinmektedir.

Yeterlilik: Kriterlerin amacı temsil etmesi, alternatifleri etkin değerlendirebilmesi için yeterli sayısa olması gerekmektedir. Kullanılacak kriter sayısı karar problemine göre değişiklik arz etmekle birlikte karar problemine uygun asgari sayıda olması gerektiği gibi azami bir sayıyı da geçmemesi beklenmektedir. Aynı doğrultuda yer alan kritelerin ayıklanması, tek bir kriter altında birleştirilmesi, karar problemini mümkün olduğunca sade bir hale getirmek karar alma sürecini kolaylaştırabileceği gibi daha verimli karar vermeyi de mümkün kılacaktır.

Alternatiflerin belirlenmesi, alternatif setinin oluşturulması

Karar verme sürecinin kriter belirleme aşamasından sonra değerlendirmeye konu olacak alternatiflerin belirlenmesi aşamasına geçilmektedir. Alternatiflerin karar verme sürecinden sonra izlenebilir çıktılar oluşturması bakımında önemlidir. Alternatif setinin karar problemini yansıtacak doğrulukta ve sayıda olması beklenmektedir. Karar sürecine dahil edilmeyen bir alternatif karar verme süreci sonunda karar vericiye bir maliyet oluşturabilir. Örneğin işletmenin tedarikçi seçiminde değerlendirmeye almadığı bir alternatif aslında amaca, kriterler ölçeğinde en fazla uygunluk gösteren bir alternatif olabilir. Bu bakımdan herhangi bir alternatif adayını karar problemine dahil etmemenin de bir maliyeti vardır. Alternatifler önceden bilinen alternatif olabileceği gibi bazı ÇKKV yaklaşımlarında alternatifler için kıyas oluşturmak üzere var olmayan, yapay olarak tasarlanmış (dummy) bir alternatif de karar problemine dahil edilebilmektedir.

Alternatiflerin kriterlere göre değerlendirilmesi

Amaç(lar), kriterler ve alternatifler belirlendikten sonra alternatiflerin kriterlere göre değerlendirilmesi aşamasına geçilir. En sade ifade ile bu aşama karar verme sürecinin analiz edildiği aşamadır. Kriterlere göre alternatiflerin sahip olduğu skorlar, kullanılan ÇKKV yaklaşımında önerilen matematik işlemlere tabi tutularak değerlendirilir.

Genel değerlendirme ve karar verme

Analiz aşaması tamamlandıktan sonra elde edilen sonuçlar üzerinden genel bir değerlendirme yapılarak karar verme sürecinin çıktısı olarak karar verilir.

Kararın incelenmesi, duyarlılık analizi

Karar almanın zorluğu ve sonuçları itibariyle maliyetli bir süreç olması, kararların incelenmesini, farklı senaryolar üzerinden kararın duyarlılığın ölçülmesini zorunlu kılmaktadır. Karar sürecinin sağlıklı işletilip işletilmediği saptamak üzere kararların mutlaka incelenmesi gerekmektedir. Ayrıca kararların etkinliği ölçmek üzere duyarlılık analizinin gerçekleştirilmesi -amaçların kısa vadeli olmadığı bilindiğinden- karar alternatiflerinin de bilinerek bir yl izlenmesine olanak sağlayacaktır. Daha öncede bahsedildiği üzer ÇKKV yaklaşımları bünyesinde bir çok yöntemi barındırmaktadır. Karar sürecinin kompleksliği ile doğru orantılı olarak her geçen gün farklı bir yaklaşımın literatürde önerilmesi ÇKKV yaklaşımlarını devamlı güncellenmesini sağlamaktadır. Farklı ve sayıca çok yöntemden oluşan ÇKKV yaklaşımları literatürde farklı sınıflandırmalara tabi tutulmuştur. Bu kitapta ÇKKV yöntemleri aşağıda yer alan 2 ana başlık altında sınıflandırılmıştır.

Çok Nitelikli Karar Verme (ÇNKV), karar probleminde incelenen alternatiflerin sonlu sayıda olduğu ve açıkça tanımlandığı kesikli durumlarda karar verme sürecini ifade etmektedir. ÇNKV problemlerinde alternatifler önceden belirlenen sayıdadır.

Örnek olması bakımından bir işletme için tedarikçi seçim probleminin Çok Kriterli Karar Verme (ÇKKV) problemi olarak modelleneceğini düşünelim. Bu karar probleminde işletmenin değerlendirmeye tabi tutacağı alternatif sayısı sonlu sayıdadır. Ayrıca her bir alternatif bir tedarikçi işletmeyi temsil ettiği için kesikli bir durumda karar verme söz konusudur. Bu tip bir ÇKKV problemleri yukarıdaki tanımdan da anlaşılacağı üzere bir ÇNKV problemidir ve ÇNKV yöntemleri kullanılarak işletme için en ideal (uygun) tedarikçi alternatifini belirlenmesi mümkündür.

ÇNKV yaklaşımları alternatifler arasından seçim, alternatiflerin sıralanması, kıyaslanması gibi karar problemlerinde sıklıkla kullanılmaktadır. Ağır matematik işlemler gerektirmeksizin, paket program kullanılmasına gerek kalmaksızın hızlı bir şekilde karar vermeyi sağlaması bakımından sıklıkla tercih edilen yöntemlerdir. ÇNKV yönteminde tek bir amaç bulunmaktadır. Amaç karar problemi için en ideal (en çok fayda, en az maliyet) alternatifi belirlemektedir. Yukarıdaki örnek problem için karar probleminin amacı “en uygun tedarikçi alternatifinin belirlenmesi” olarak ifade edilebilir.

Analitik Hiyerarşi Prosesi, Analitik Ağ Prosesi, TOPSIS, VIKOR, Gri İlişkisel Analiz, MOORA, PROMETHEE, ELECTRE, MACBETH vb. bir çok yöntem ÇNKV yaklaşımları arasında sayılabilir. Bu yöntemler hakkında daha detaylı bilgi edinmek, yöntemlerin uygulamalarını incelemek için Dora Yayınevi tarafından basımı yapılan Çok Kriterli Karar Verme Yöntemleri isimli çalışmamızı inceleyebilirsiniz.

Çok Amaçlı Karar Verme (ÇAKV), alternatiflerin bir matematik programlama modeli aracılığıyla analiz edildiği sürekli durumda karar vermedir. ÇNKV yöntemlerinden farklı olarak adından da anlaşılacağı üzere birden çok amacı sağlanmaya çalışan, bu doğrultuda bir karar vericiye çözüm sunan yaklaşımlardır.

ÇAKV karar vermenin daha iyi anlaşılabilmesi için ÇNKV başlığında incelenen tedarikçi seçimi karar problemini ele alalım. Örnek karar problemimizi işletmenin tek bir tedarikçiden tüm ürünlerini tedarik edemediği, bir den çok tedarikçiye ihtiyaç duyduğu varsayımı ile genişletelim. Yani işletmeye ürün arz edecek tedarikçilerin tek başlarına işletmenin talep ettiği ürün miktarını sağlamayacağını düşünelim. Bu durumda işletme karar probleminde en az iki amaca ulaşmayı hedefleyecektir. Bunlardan birincisi hangi tedarikçileri tercih etmelidir, ikincisi ise tercih ettiği tedarikçilerin her birinden ne kadar ürün satın alarak talebini karşılamalıdır. Örnekten de görüleceği üzere işletme birden çok amacı sağlayacak bir çözüm bulmak durumunda kalmaktadır. Bu tip bir karar problemi ÇNKV probleminden daha zor ve daha matematik işlemler gerektirmektedir.

ÇAKV yaklaşımları anlamak için bu ailenin üyesi olan Hedef Programlama yaklaşımını incelemek de faydalı olacaktır. Hatırlanacağı üzere Hedef Programlamada birden çok amaç, elde edilecek fayda enbüyüklenecek/katlanılacak maliyet enküçüklenecek şekilde tek bir amaç fonksiyonuna dönüştürülmekte ve kısıtlar doğrultusunda çözüm adımları izlenmektedir.

Çok Amaçlı Doğrusal Programlama, Hedef Programlama, Step Metodu (STEM), SEMOPS, SWT gibi bir çok yöntem ÇAKV yöntemleri arasında yer almaktadır.